یادداشت شفاهی محمد لسانی در روزنامه همشهری

اتفاق نارنجستان شیراز و تعارض پیش آمده در یک مورد امر به معروف و نهی از منکر میان ۲نفر، از جنبه حرفه‌ای ژورنالیسم مسئله مهمی است. فضای رسانه‌ای کشور با منابع فیک روبه‌روست و تا منبع اصلی و رسمی در حادثه‌ای اعلام موضع کند، خبر افشا می‌شود. شیوه اطلاع‌رسانی چنین اتفاقاتی در کشور از نظر منابع رسانه‌ای و صحت‌سنجی آنها تبدیل به امر بغرنجی شده است. ذکر چند نکته در این ارتباط ضروری است:

۱- دو برند رسانه‌ای داخلی شامل یک روزنامه و یک خبرگزاری دارند از فیلمی نقل می‌کنند که نزد نهاد یا سازمانی است. در این حالت بحث منبع پنهان پیش آمده است و این رسانه‌ها یا فیلم را دیده‌اند یا برای‌شان نقل شده است.

۲- برخی طرف‌های رسانه‌ای در این فرآیند بهره‌گیری از منابع خبری دچار آسیب شدند، چون اطلاعات غلط به یک طرف داده شده است، چون به لحاظ منطقی نمی‌توان گفت هر ۲طرف درست می‌گویند. برندهای رسانه‌ای در این اتفاق از چیزی صحبت می‌کنند که دست مردم نیست و سازمان صاحب فیلم نیز برای اینکه فضای رسانه‌ای اصطلاحا پایش خیس نشود، اظهارنظر نمی‌کند.

۳- اختلاف‌نظر میدان رسانه در حادثه اخیر ناشی از ضعف روابط عمومی، اقتدار و شفافیت سازمانی است که به‌علت اعلام موضع سریع و صریح باعث روایت‌های متفاوت، متناقض یا متضاد برندهای رسانه‌ای می‌شود. در حالت معمول روایت برندهای فیک یا انسان‌رسانه‌ها را خیلی راحت می‌توان زیر سوال برد، اما در مورد اخیر با ۲ارگان رسانه‌ای مواجه هستیم که هر ۲ دارای عقبه هستند و اعتماد برند دارند.

۴- اگر ماجرای نارنجستان شیراز با «تک‌روایت» یا «خبر واحد» همراه بود، می‌شد به آن اعتماد کرد، چون از سوی یک برند رسانه‌ای معتبر منتشر شده است. اما اتفاق اخیر نشان داد که زمین در حوزه خبر فیک بسیار لغزنده است و باید سازمان جایی که رسانه‌های ۲روایت متفاوت و متضاد از یک واقعیت می‌دهد، به‌سرعت وارد میدان شوند و روایت واقعی را تصحیح کنند.

۵- در ژورنالیسم بحثی تحت عنوان روزنامه‌نگاری ضعیف (Weak Journalism) وجود دارد که می‌تواند عامل فیک‌نیوز (Fake News) و گسترش شایعات و اخبار جعلی شود. ژورنالیسم اصولی همچون منبع معتبر، رویت اسناد و شواهد و قطعیت دارد.

۶- اگر قرار بر پرهیز از جانبداری یک‌طرفه باشد، کارشناسان رسانه‌ای باید فیلم را شخصا رویت کرده باشند. ممکن است فردی خبر را براساس مصلحت‌سنجی تنظیم کرده باشد و ممکن است فردی خبر را برای مخالف‌خوانی تنظیم کرده باشد و هر کدام اینها جزو روزنامه‌نگاری ضعیف محسوب می‌شود.

۷- برای صحت‌سنجی و جلب اعتماد افکار عمومی بهتر است اسناد مرتبط با نارنجستان منتشر شود. طی ماه‌های اخیر در موارد متعددی روایت‌های پربحث و دامنه‌دار در حوادث امر به معروف منتشر شده است و این اتفاقات نیازمند ترمیم سیاست‌های کلان رسانه‌ای است. در اتفاق نارنجستان یا نقل ناقص صورت گرفت یا مداخله نیت خبرنگار در قلمش صورت گرفته است. هرکدام که صورت گرفته باشد جزو ضعف در کار روزنامه‌نگاری است.

۸- الگوی تعامل حاکمیت با رسانه‌ها و الگوی تعامل رسانه‌ها با واقعیت امور مهمی هستند و نادرستی آنها می‌تواند یک مسئله ساده را هم بغرنج کند. تکرار چنین اتفاقی خطرناک است، چون موضوعات بحران‌آفرین می‌تواند به یک جدال و بحران امنیت ملی بینجامد.