در راستای ضرورت آسیب‌شناسی استفاده فرزندان از بازی‌های رایانه‌ای و فضای‌مجازی، محمد لسانی، کارشناس سواد رسانه و فضای دیجیتال در گفت‌وگو با جام‌جم درباره ریشه این موضوع اظهار می‌کند: «در این خصوص دو مسأله خانگی شدن و رسانه‌ای شدن فراغت حائز اهمیت است که باعث می‌شود استفاده از ابزارها و محتوای رسانه‌ای در دوره اخیر افزایش یابد.»

وی ادامه می‌دهد: «در گذشته عواملی مانند بزرگ بودن جمعیت خانواده و گسترده بودن آن و همچنین وجود مولفه‌های محیطی مانند حیاط‌دار بودن خانه‌ها و وجود کوچه به‌عنوان محلی برای تجمع فرزندان باعث می‌شد تا کودک‌ونوجوان در تعامل با دیگران نیاز خود را رفع و اوقات‌فراغت خود را به این طریق پر کند.»

این کارشناس سواد رسانه و فضای دیجیتال یادآور می‌شود: «اما در دوره جدید با حذف این مولفه‌های کمکی یعنی ایجاد خانواده‌های کوچک و محیط فاقد حیاط و عملا محله‌های ناایمن به‌دلیل وجود محیط‌هایی که همسایه از همسایه بی‌خبر است و نمی‌توان دیگر به حضور فرزندان در کوچه اعتماد کرد، باعث می‌شود که همه از ابزار و محتوای رسانه استفاده بیشتر داشته باشند.»

کارکردها و کژکارکردها

لسانی درباره نقاط قوت و ضعف استفاده فرزندان از بازی‌ های رایانه‌ ای و فضای‌ مجازی توضیح می‌دهد: «رسانه کارکرد و کژکارکرد دارد. سه کارکرد اصلی آموزش، اطلاع‌رسانی و تفریح و سرگرمی در اینجا مطرح می‌شود، بنابراین وقتی نگاه می‌کنیم کارکردهای بسیاری مفیدی در دوره کنونی ما دارد و مثلثی از ارتباط با دیگران، کسب‌وکار و سود مالی و اقتصادی و شادی‌بخشی را ایجاد می‌کند که اگر آگاهانه و با گزینش این بهره‌مندی انجام شود، بسیار خوب است.»

وی همچنین درباره کژکارکردهای این موضوع عنوان می‌کند: «عادات نادرست شخصی، محتوای نامناسب، سوءاستفاده کاربران و کلاهبرداری از آسیب‌های استفاده از رسانه و فضای‌مجازی است. این موارد بیشتر در حوزه استفاده نادرست ظهور پیدا می‌کند که شامل اعتیاد روانی در دسته‌بندی اعتیادهای رفتاری می‌شود. همچنین بحث محتوای ناسالم است که در حوزه دینی، عقیدتی، سیاسی و اخلاقی بروز و ظهور پیدا می‌کند و درنهایت شاهد افراد و کاربرانی هستیم که در حوزه‌های مختلف اقدام به سرقت اطلاعات و کلاهبرداری می‌کنند و باعث ایجاد مشکلاتی برای کاربر می‌شوند.»

ایجاد سندرم بینایی رایانه‌ ای

این کارشناس رسانه و فضای‌مجازی درباره اثرات نامناسب جسمی استفاده از گوشی‌های تلفن‌‌همراه و ابزارهای دیجیتال برای کودکان‌ونوجوانان خاطرنشان می‌کند: «مهم‌ترین مسأله در این حوزه بحث اثرات بر چشم است که باعث خستگی چشمی، ایجاد سندرم بینایی رایانه‌ای، خشکی و ایجاد چین‌وچروک دور چشم می‌شود.»

لسانی ادامه می‌دهد: «همچنین استفاده از ابزار دیجیتال می‌تواند باعث آسیب به ستون‌فقرات، اثرگذاری بر انحراف ستون‌فقرات و فاصله‌افتادن میان مهره‌ها به‌دلیل بدنشستن و جاگیری نامناسب شود و آسیب‌های جسمی دیگر به مغز، دست، تا حدی اثرات آریتمی قلبی و مواردی از این قبیل است.»

پسران آسیایی و بالاترین اعتیاد

وی درباره اثرات نامناسب روانی استفاده از گوشی تلفن‌ همراه و سایر ابزار دیجیتال برای کودکان‌ونوجوانان عنوان می‌کند: «امروزه رشته روان‌شناسی سایبر ایجاد شده و جوانب مختلف اثرگذاری به ذهن و روان افراد را مورد بررسی قرار می‌دهد و نکته‌ای که در این میان مطرح می‌شود، بحث اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای است که امروزه به رسمیت شناخته شده و با توجه به آمارها باید گفت که پسران آسیایی بالاترین نرخ اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای را دارند.»

این کارشناس رسانه و فضای مجازی درباره لایه‌بندی مسئولیت در مقابل کژکارکردها اظهار می‌کند: «مسئولیت این موضوع در وهله اول به خود فرد بازمی‌گردد. اگر فرد به سن خودکنترلی رسیده باشد، بالاترین مسئولیت را دارد. از کودکی و تا حدی نوجوانی افراد را آموزش می‌دهیم و اما از دوره جوانی به بالا مسئولیت کامل در لایه فردی پررنگ می‌شود.»

به گفته لسانی: «پس از لایه فردی لایه خانواده با نقش نظارت، حمایت و هدایت مطرح است که در این راستا باید گفت هرچند که در ممنوعیت و محدودیت رسانه‌ای نقش خانواده‌ها پررنگ است اما حمایت رسانه‌ای در خانواده‌های ایرانی را بسیار کمرنگ داریم. حمایت و هدایت رسانه‌ای به سمت‌وسوی مناسب جهت در اختیار گذاشتن محتوا و ابزار مناسب برای فرزندان باید صورت گیرد.»

نقش نهادهای فرهنگی و اجتماعی

وی می‌گوید: «لایه مسئولیت اجتماعی پس از خانواده مورد توجه قرار می‌گیرد که نیاز است سمن‌ها و نهادها و کانون‌های مردمی نقش‌آفرینی و آگاهی‌بخشی را به عهده گیرند و به تعمیق لایه آگاهی عمومی بپردازند.»

این کارشناس رسانه با تاکید بر این‌که نقش نهادهای فرهنگی و رسانه در موضوع آسیب‌های استفاده کودکان‌ونوجوانان از فضای‌مجازی اهمیت بسیاری دارد، یادآور می‌شود: «همه دستگاه‌های فرهنگی و رسانه‌ای باید بتوانند در راه‌اندازی مراسمات و برنامه‌ها نقش‌آفرینی و جنبه‌های مثبت این حوزه را ترویج کنند و برای موارد سلبی هم آگاهی‌بخشی انجام دهند.»

لسانی می‌افزاید: «باید بدون این‌که مداخله بیرونی پررنگ شود، بتوان براساس خودکنترلی فرد عمل کرد. در این موضوع در هایت لایه حکمرانی مورد توجه قرار می‌گیرد که حکمرانی فضای‌مجازی ما فراتر از لایه‌های قبلی باید ایفای نقش کند و در سمت و سودهی افراد، خانواده‌ها، اجتماع و فرهنگ کار را جلو ببرد.»

لزوم توانمندسازی فرزندان و خانواده‌ها

لسانی درباره راهکارهای مناسب برای استفاده صحیح کودکان‌ونوجوانان از فضای مجازی و سایر ابزارهای دیجیتال توضیح می‌دهد: «بی‌شک در گام اول باید به سمت توانمندسازی افراد و والدین به‌عنوان هسته‌های هدایت، حمایت و نظارت پیش‌رفت. در گام بعدی، بحث تولیدمحتواست که در این خصوص این نیاز تولیدمحتوا برای فرهنگ‌سازی تشدید می‌شود. در سال 1392، حدود دومیلیون گوشی هوشمند در کشور مورد استفاده بوده اما امسال از 150میلیون گوشی هوشمند فراتر رفته است، یعنی رشد 75برابری ابزار دیجیتال وجود داشته اما این سؤال مطرح است که آیا با وجود این رشد در استفاده از ابزار، ارتقای فرهنگ استفاده از این وسایل هم انجام شده است یا خیر که جواب منفی است.»

این کارشناس معتقد است: «فرهنگ کاربری و فرهنگ مصرف فضای دیجیتال در کشور به‌شدت پایین است و مهارت و تکنیک‌های لازم را به‌درستی آموزش ندیده‌ایم، بنابراین باید توجه به موضوع تولیدمحتوا به‌صورت ویژه در دستورکار باشد.»

لسانی می‌گوید: «نکته دیگر پررنگ کردن نقش حلقه‌های میانی است که در این خصوص نیاز به تشکل‌هایی داریم که بتوانند در گستره ملی برای کشور با این جمعیت ایفای نقش کنند و حداقل پنج تا هفت‌میلیون نفر را برای اطلاع‌رسانی درگیر کنند.»

قانون، ریل‌گذاری استفاده صحیح است

وی در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان فرزندان را از فضای‌مجازی به سمت دنیای واقعی هدایت کرد، اظهار می‌کند: «اگر فرزند به مهارت‌های زیست دیجیتال برسد، عملا تفکیک دنیای مجازی و واقعی برای او راحت است. قانون‌گذاری مهم‌ترین مسأله است. خانواده‌ای که قانون داشته باشد و قانون را برای فرزند درونی کرده باشد، کمتر با چنین موضوعاتی مواجه می‌شود.»

این کارشناس رسانه و فضای‌مجازی خاطرنشان می‌کند: «قانون‌گذاری، ریل‌گذاری استفاده درست است. به‌طورمثال این‌که در کدام مکان و زمان از گوشی تلفن‌همراه استفاده کنیم یا در مکانی مانند اتاق‌خواب و حتی زمانی مانند ساعت‌های صرف غذا در خانه منع استفاده از وسایل دیجیتال باید باشد. بنابراین مهم‌ترین مسأله برای کودکان درونی شدن ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی است که در آن جایگاه رسانه تعدیل شده باشد.»